In heel veel landen is onderzoek gedaan naar de gevolgen van klimaatverandering voor het leven van kinderen (van 0 - 14 jaar). Maar dit onderzoek gaat meestal niet specifiek over Nederlandse kinderen. Ook gaat bijna al het onderzoek over de effecten tot nu toe, maar niet over de effecten voor de komende tien jaar. Op basis van het bestaande onderzoek vertellen we hieronder wat er bekend is.
Leefomgeving
Het is te verwachten dat de komende tien jaar het aantal kinderen dat directe gevolgen van klimaatverandering ervaart zal toenemen. Studies laten zien dat de gevolgen voor de omgeving nu al behoorlijk groot zijn en de komende jaren erger zullen worden [1]. Denk daarbij aan extreme weersomstandigheden, vermindering van het aantal soorten dieren en planten, gevolgen voor water- en luchtkwaliteit en problemen in de voedselvoorziening. Voor zover bekend zijn er geen studies naar wat Nederlandse kinderen daarvan merken. Kinderen horen hier via de media en op school veel over. Een deel van de kinderen heeft er directer mee te maken, zoals met de overstromingen in Zuid-Limburg of kinderen van boeren en schippers die de gevolgen merkten van de enorme droogte van de zomer in 2022. We weten niet om hoeveel kinderen dat gaat. Ook is niet bekend hoe dat zit met de kinderen in het Caribisch deel van het Koninkrijk.
Lichamelijke gezondheid
Over de gezondheidseffecten van klimaatverandering is meer bekend [2]. De afgelopen jaren is het soms in de zomer al erg heet geworden. Dat zal vaker gaan gebeuren, met meer hittestress, allergieën en infectieziekten tot gevolg. Maar er zijn ook nog veel onbeantwoorde vragen.
Mentale gezondheid
Er is vrij veel Nederlands onderzoek naar de effecten van klimaatverandering op de mentale gezondheid. Dat laat een duidelijk negatief effect zien. Ongeveer 70 procent van de kinderen maakt zich zorgen over klimaatverandering (voor een overzicht van studies hierover zie https://www.nji.nl/klimaatverandering/feiten-en-cijfers). De zorgen, ook wel ‘klimaatangst’ genoemd, uiten zich onder meer als angst, verdriet, boosheid en een in de steek gelaten gevoel. Het gaat hier meestal niet om een psychische stoornis. De gevoelens zijn te zien als een gezonde, normale reactie op omgevingsstress [3]. Bij een kleinere groep – schattingen variëren van vijf tot dertig procent - zijn die zorgen echter zo groot dat ze leiden tot verstoring van de nachtrust of het dagelijks functioneren.
Veiligheid
UNICEF stelt op basis van studies dat klimaatverandering veel gevolgen heeft voor de veiligheid van kinderen, die gaandeweg ervaren dat de wereld steeds gevaarlijker wordt om in te leven [4]. Rechters hebben al geoordeeld dat de opwarming van de aarde als gevolg van menselijk handelen een inbreuk doet op de rechten van de mens (zie voor een overzicht van belangrijke rechtszaken https://www.nji.nl/klimaatverandering/kinderrechten-en-een-veilige-toekomst). De klimaatcrisis is volgens kinderrechtenorganisaties als UNICEF en KidsRights daarmee zeker ook een kinderrechtencrisis, omdat kinderen extra kwetsbaar zijn. Hun afweersysteem is nog in ontwikkeling en ze zijn afhankelijk van volwassenen [5][6][7] (zie ook https://www.epa.gov/climate-change/climate-change-and-childrens-health).
Extra kwetsbare groepen kinderen
Sommige kinderen zijn kwetsbaarder voor de gevolgen van klimaatverandering dan andere kinderen. UNICEF heeft op basis van allerlei onderzoek op een rij gezet waarom het ene kind kwetsbaarder is dan het andere (UNICEF, 2021). Zo maakt het natuurlijk uit of iemand de klimaatverandering direct zelf ervaart, zoals bij overstromingen, voedselschaarste en infectieziekten. Maar kinderen zijn ook extra kwetsbaar als ze te maken hebben met een zwakke (mentale) gezondheid, slechte voeding, armoede en een zwak of onveilig sociaal netwerk. Op basis hiervan maakte UNICEF de Children’s Climate Risk Index (CCRI) en plaatste landen op een ranglijst waar kinderen het meeste risico lopen. Nederlandse kinderen lopen volgens die lijst relatief weinig risico: ons land staat op plaats 140 van de 163 in beeld gebrachte landen. Het Caribisch deel is niet apart geïndexeerd.
Onderzoek naar wat kinderen in Nederland en in het Caribisch deel van het Koninkrijk kwetsbaarder maakt is schaars. Op basis van de CCRI laat zich dit wel inschatten. In Nederland zal het vooral gaan om:
- Een reeds slechte (mentale) gezondheid. Kinderen met een zwakke gezondheid zijn bijvoorbeeld gevoeliger voor hittestress. En als je al een angststoornis hebt, maakt je dat extra kwetsbaar voor de psychische gevolgen van de klimaatverandering.
- Armoede speelt een belangrijke rol. Het zorgt ervoor dat een gezin minder gemakkelijk de woning kan aanpassen aan extremer weer. Ook kunnen ze hogere voedsel- en energieprijzen niet betalen. Dat kan ouders en kinderen meer stress geven. Ook kunnen ze minder gezond eten gaan kopen.
- Gezinnen en kinderen met een minder goed sociaal netwerk kunnen bij extreme weersomstandigheden minder goed terugvallen op dat netwerk om steun te krijgen. Ook zijn er minder contacten die helpen om tips uit te wisselen over hoe je goed met de veranderingen kunt omgaan.
Gevolgen voor de opvoeding
Het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) heeft een studie uitgevoerd naar de betekenis van klimaatverandering voor de opvoeding, de kinderopvang en het onderwijs. Daarvan is kort geleden een verslag uitgekomen (Van Yperen, 2022). Belangrijke punten daaruit zijn:
- Om gezond en wel op te groeien hebben kinderen een hoopvol toekomstperspectief nodig. De opvoeding hoort daaraan bij te dragen door te laten zien hoe je duurzaam kunt leven. Dat verhoogt de kans op het gezond, veilig en kansrijk opgroeien van de jeugd, nu en voor toekomstige generaties.
- Kinderen spelen een belangrijke rol in het ontwikkelen van een duurzame samenleving. Dat betekent niet alleen meedoen, maar ook meedenken en meebeslissen. Dat is niet alleen van belang voor henzelf, maar ook voor de toekomst van de samenleving.
- Kinderen willen, weten en doen soms meer op het vlak van duurzaamheid dan hun opvoeders. Toch kunnen volwassenen voor hen een voorbeeld zijn, vooral door geïnteresseerd te zijn in wat de kinderen willen en kunnen, bereid te zijn om te veranderen en te leren hoe we samen aan verandering kunnen werken.
Wat dit betekent voor de opvoeding in het gezin, de kinderopvang en het onderwijs staat in een internetdossier van het NJi: www.nji.nl/klimaatverandering. Hier zijn allerlei voorbeelden en verwijzingen te vinden over wat opvoeders, kinderen en jongeren kunnen doen.